شهيد مطهري كه ساليان دراز در انديشه و تحقيق پيرامون وضع مسلمانان عصر حاضر كوشيده است، در حقيقت نگران از دست رفتن واپسين سرمايه هايي بوده است كه پديد آورنده تمدن بزرگ اسلامي است . در نگاه مطهري، بعد فرهنگي حركت باز گشت به خويشتن مسلمانان، بيش از بعد نظامي و سياسي آن - كه در كشور گشايي با ديگر فاتحان وجه اشتراك مي يابد - شايان اعتناست . چرا كه اسلام، مكتب حيات بخش است و فراتر از سلطه و سيطره بر منابع مادي، روشناي ذهن ها و فراخ ناي فضليت و عدالت و عزت بشري را مي طلبد . . .

«اين مطلب جاي ترديد نيست كه مسلمين، دوران عظمت و افتخار اعجاب آوري را پشت سر گذاشته، نه از آن جهت كه در برهه اي از زمان حكمران جهان بوده اند و به قول مرحوم اديب الممالك فراهاني «از پادشاهان باج و از دريا امواج گرفته اند» ، زيرا جهان حكم رانان و فاتحان بسياري به خود ديده است كه چند صباحي به زور خود را بر ديگران تحميل كرده اند و طولي نكشيده كه مانند كف روي آب، محو و نابود شده اند بلكه از آن جهت كه نهضت و تحولي در پهنه گيتي به وجود آوردند و تمدني عظيم و با شكوه بنا كردند كه چندين قرن ادامه يافت و مشعل دار بشر بود، اكنون نيز يكي از حلقات درخشاني تمدن بشر به شمار مي رود و تاريخ تمدن به داشتن آن مي بالد . مسلمين چندين قرن در علوم و صنايع و فلسفه و هنر و اخلاق و نظامات عالي اجتماعي بر همه جهانيان تفوق داشتند و ديگران از خرمن فيض آن ها توشه مي گرفتند . تمدن عظيم و حيرت انگيز جديد اروپايي كه چشم ها را خيره و عقل ها را حيران كرده است و امروز بر سراسر جهان سيطره دارد، به اقرار و اعتراف محققين بي غرض غربي، بيش از هر چيز ديگر از تمدن با شكوه اسلامي مايه گرفته است .» ⁽⁶⁾

استاد مطهري، به جاي ستايش هاي بي حاصل يا غفلت هاي زيان بار، در كنار تعليم معارف گران سنگ اسلامي، واقعيت تمدن مسلمانان را به تصوير مي كشد و ذهن را به تكاپو به منظور نجات از خود باختگي و اسارت بر مي انگيزد در همان روزگار، در آثار مذهبي تصويرهاي فخرآميز از دوران بالندگي و تاثير گذاري تمدن و فرهنگ اسلامي به دست داده مي شد، بي آن كه موقعيت كنوني اسلام در ميان مسلمانان بررسي گشته و چاره انديشي شود . شهيد مطهري اين گونه به تبليغ دين و فرهنگ و تاريخ ديني نمي پرداخت و يك سر در انديشه و دردمندي و ارايه نابساماني ها و راه كارهاي خروج اسلام از انزوا و خاموشي بود .

«قدر مسلم اين است كه پديده اي درخشان و چراغي نور افشان به نام تمدن اسلامي قرن ها در جهان وجود داشته و سپس اين پديده نابود و اين چراغ خاموش شده است . امروز مسلمانان با مقايسه با بسياري از ملل جهان، و با مقايسه با گذشته پر افتخار خودشان در حال انحطاط و تاخر رقت باري به سر مي برند . طبعا اين پرسش پيش مي آيد كه چطور شد مسلمانان پس از آن همه پيش روي و ترقي در علوم و معارف و صنايع و نظامات به قهقرا برگشتند؟» ⁽⁷⁾

از دير باز در تبليغات استعماري كه پيش تر از زبان كليسا شنيده مي شد - اين گونه وانمود مي شد كه اسلام و قرآن، عامل انحطاط مسلمانان بوده وآنان ناگزير از روي كرد به مسيحيت يا مكتب هاي سياسي - اجتماعي امروزين اند . حال آن كه واقعيت ها به دست مي دهد كه حساب اسلام از حساب تمدن اسلامي جداست و هنوز اين آيين فراگير، توانمندي طرح حيات شايسته و بالنده و متناسب با شرايط عصر حاضر را دارد . حركت هاي فكري و خيزش هاي سياسي سده هاي اخير در جهان اسلام، آشكارا از حضور اسلام جوان و پويا و پاسخ گو به ضرورت هاي زندگي امروز حكايت دارد . خاموش شدن تمدن اسلامي يا تمدن مسلمانان را بايد در رابطه با حاكميت هاي خود كامه و غفلت زده جست و جو نمود، كه فقط دغدغه حفظ مصالح و منافع خود را داشته و دارند . مطهري، مصلحي است كه اسلام را در حيات و جنبش مي نگرد و نجات بخش مسلمانان را در سايه آموزه هاي آن ممكن مي شمارد .» با آن كه تمدن اسلامي نابود شده، اسلام به صورت نيرويي زنده و فعال و گسترش يابنده باقي مانده است و با نيرومندترين نيروهاي نو اجتماعي و انقلابي رقابت مي كند .» ⁽⁸⁾

آن چه سبب ساز انحطاط مسلمانان شده است، بي گمان برداشت هاي ناصواب از مفاهيم اعتقادي و اخلاقي و اجتماعي اسلام است كه ذهنيت بيمار گونه اي را پديد آورده است، عوامل ديگر; استبداد داخلي و استعمار خارجي در همين بستر نامساعد رشد كرده و مانع پيشرفت اسلام و ترقي مسلمانان گشته است . مطهري در تحليل خود، ضرورت پژوهش در مقوله هاي زير را خاطر نشان مي سازد; اسلام و مقتضيات زمان; سرنوشت و قضا و قدر; تاثير معاد در ترقي يا انحطاط جامعه; شفاعت; انتظار فرج; سيستم اخلاقي اسلام; حكومت از نظر اسلام; قوانين جزايي اسلام; حقوق زن در اسلام، قوانين بين المللي اسلام; جعل و تحريف و وضع حديث; اختلافات شيعه و سني; جمود و اجتهاد ; فلسفه و تصوف; روحانيت ; فعاليت ها ي تخريبي اقليت ها در جهان اسلام; سقوط اندلس و استعمار، ⁽⁹⁾ تامل در اين عنوان هاي پژوهشي به دست مي دهد كه افزون بر بد زخمي هايي كه مسلمانان نسبت به اصول و مفاهيم عقيدتي خود داشته و از شناخت درست ناتوان مانده اند، در عمل نيز دچار تعصب و فرقه گرايي و تن آسايي شده اند . احيا گرايي اسلام در عصر حاضر، همچون شهيد مطهري در طي دوران مجاهدت هاي فرهنگي و تبليغي، از سويي در پيراستن اسلام كوشيده و از سويي ديگر سعي در تفاهم و تقريب ميان مسلمانان داشته اند و آنان را در جهت حماسه و حيات طيبه برانگيخته اند .

كارنامه مسلمانان عصر حاضر نشان مي دهد كه آنان به رغم موانع ياد شده - كه گاه جنبه نظري و گاه عملي داشته است - تحرك هايي را آغازيده اند . استمرار آن همه، روشن بيني و گفت وگو پيرامون عوامل عقب ماندگي در عرصه هاي علمي و عملي را ضرورت انكارناپذير مي نماياند . چنان كه امروزه رسانه هاي تبليغي - فرهنگي در جهت تفكيك دين از سياست و انديشه و دانش و اقتصاد و تربيت كوشش مي كنند، در دهه هاي پيش از انقلاب اسلامي نيز ماترياليسم و سوسياليسم را مظهر ترقي خواهي تلقي مي نمودند . شهيد مطهري در تجزيه و تحليل سياست دين زدايي از جهان اسلام، از يك سو پيشينه مذهب در غرب و تعليم و تبليغ مذهبي كليسا را زمينه ساز آن همه مي داند و از ديگر سو، ناتواني هاي مسلمانان در ارايه اسلام به عنوان يك مكتب فراگير و تاثير گذار در اروپا و طبعا در جهان اسلام، نوعي ارتباط مصنوعي ميان ايمان به خدا و مشروع شمردن استبعدادها و اختناق ها از يك طرف، و ميان بي خدايي و حق حاكميت ملي و پيكار در راه كسب وحقوق از طرف ديگر برقرار شد اين ها موجب شد كه برخي مصلحان اجتماعي و داعيه داران، براي اين كه خود را در راه مبازرات اجتماعي يكسره از اين قيود آزاد كنند، از اساس منكر خدا و هر معني و مفهومي كه از فكر خدا منشعب شود گشتند و به سوي ماترياليسم رو آوردند . علت گرايش آن افراد به ماترياليسم، محاسن خود ماترياليسم نبود، بلكه مفاسدي بود كه در دستگاه هاي به اصطلاح مذهبي از جنبه هاي فكري و اخلاقي و عملي و اجتماعي پديد آمده بود . نمي خواهيم ادعا كنيم كه در حال حاضر ماترياليسم توانسته است تمام سنگرهاي انقلاب و نوجويي و نوسازي و پرخاش گري را از دست الهيون بگيرد . مخصوصا در جهان اسلام اين كليت به هيچ وجه صادق نيست، تاريخ نيم قرن اخير مبارزات ضد استعماري در سرزمين هاي اسلامي بهترين شاهد مدعا است .» ⁽¹⁰⁾

پي نوشت:

6) انسان و سرنوشت، مقدمه، ص شش .

7) همان، ص نه .

8) همان، ص يازده .

9) همان، ص بيست و تا بيست و دو .

10) علل گرايش به ماديگري، ص 160 - 159 .