تعريف مطهري از «انقلاب اجتماعي» همان تعريفي است كه پيش از اين براي «تغيير اجتماعي» ارائه شد. در تعريف شهيد مطهري از انقلاب اجتماعي، ويژگي هاي ذيل لحاظ شده است:

1- انقلاب عبارت است از تغيير بنيادي در جامعه؛

2- بنابراين انقلاب نوعي طغيان عليه وضع موجود است؛

3- انقلاب تلاش و جهاد براي برقراري وضع مطلوب است؛

4- انقلاب از يك ايدئولوژي و مكتب ارزشي برخوردار است؛

5- ايدئولوژي متناسب با انقلاب، مكتبي است كه عنصر انكار و نفي و طرد وضع نامطلوب در متن تعليماتش قرار داشته باشد.(1)

به نظرآيت الله مطهري وقتي تمام ويژگي هاي انقلاب با هم جمع شود، انقلاب اتفاق مي افتد.

از نكته هاي ديگري كه استاد مطهري در مفهوم انقلاب مدنظر قرار داده و لازم است در آن دقت شود، بحث ارادي بودن انقلاب ها و تكاملي بودن انقلاب هاست. توضيح اين كه درباره ي انقلاب هاي سياسي و اجتماعي، دو ديدگاه كلان وجود دارد: يكم، ديدگاهي كه معتقد است انقلاب ها به دلايل ساختاري اتفاق مي افتند و به تعبير خانم اسكاچپول انقلاب ها مي آيند و نه اين كه ساخته شوند.(2) اين ديدگاه از اكثريت برخوردار است. دوم؛ ديدگاه بعضي از دانشمندان علوم اجتماعي و از جمله استاد مطهري است كه انقلاب ها را ارادي مي دانند. نكته ي ديگر اين كه آقاي مطهري فقط به تغييراتي كه جنبه ي تكاملي داشته باشد – و اين از ديدگاه ديني ايشان برخاسته است – انقلاب مي گويد. بنابراين به نظر ايشان تغييرات از قبيل انقلاب 1917 روسيه، انقلاب نيست، بلكه «ارتجاع» و عقب گرد است.(3)

از نظر سطوح انقلاب نيز مطهري دقت هاي ويژه اي دارد. به نظر او «انقلاب يا فردي است يا اجتماعي، يعني يا فرد انقلاب مي كند و يا جامعه». انقلاب فردي نيز يا حيواني است يا انساني؛ چنان كه دگرگوني اجتماعي نيز يا تكاملي است كه «انقلاب» ناميده مي شود و يا در جهت سقوط است كه «ارتجاع» گويند. به نظر مطهري «توبه» نوعي انقلاب انساني و فردي است؛ توبه، انقلاب وجدان اخلاقي و انساني انسان عليه حيوانيت و درنده خويي اوست. انقلاب هاي فردي اقسام متعددي دارد: گاهي خشمي است، يعني ناشي از عقده هاي دروني است؛ بعضاً جاه طلبانه است؛ گاهي فكري و فرهنگي است و گاهي وجداني و فطري و الهي. اما از آن جا كه مطهري ارادي بودن و تكامل را در تعريف انقلاب لحاظ كرده است، انقلاب هاي خشمي و جاه طلبانه را انقلاب نمي داند.(4)

______________________

پاورقي ها:

1- همان، پيرامون جمهوري اسلامي، ص 141.

2- درباره ي ديدگاه ساختار گرايان و به ويژه خانم اسكاچپول ر.ك: مصطفي ملكوتيان، سيري در نظريه هاي انقلاب؛ تدا اسكاچپول، دولتها و انقلابهاي اجتماعي، ترجمه سيد مجيد روئين تن؛ هم چنين تدا اسكاچپول، «حكومت تحصيلدار»، مجموعه مقالات رهيافت هاي نظري بر انقلاب اسلامي، به كوشش بعدالوهاب فراتي. در اين مقاله گويا خانم اسكاچپول از نظريه ي ارائه شده در كتاب خود، درابهر ي انقلاب اسلامي صرف نظر كرده است و اعتراف مي كند كه انقلاب اسلامي ساخته شد، در حالي كه به نظر مي رسد هم چنان چنبه هاي ساختاري نظريه ي خويش را حفظ كرده است.

3- همان، پيرامون جمهوري اسلامي، ص 142.

4- همان، ص 142- 148.