از ديگر عوامل اثرگذار در تربيت انسان، «مراقبه و محاسبه» است. مراقبه؛ يعني مراقبت انسان از اعمال خويش تا مبادا كاري برخلاف دستورهاي الهي از او سر بزند. شهيد مطهري در اين باره مي گويد:

[مراقبه] يعني با خود، معامله يك شريكي را بكن كه به او اطمينان نداري و هميشه بايد مواظبش باشي. مثل يك بازرسي كه در اداره است. يعني خودت را به منزله يك اداره تلقي كن و خودت را به منزله بازرس اين اداره كه تمام جزئيات را بايد بازرسي و مراقبت كني. مراقبه، چيزي است كه هميشه بايد همراه انسان باشد.

مرحوم آقاي بروجردي، چند روز قبل از فوتشان، بعضي ها كه خدمت ايشان بودند، گفتند: خيلي ايشان را ناراحت ديديم و ايشان گفتند كه خلاصه عمر ما گذشت و ما رفتيم و نتوانستيم خيري براي خودمان پيش بفرستيم و عملي انجام دهيم. يكي از آنهايي كه نشسته بود، طبق عادتي كه بعضي ها در مقابل صاحبان قدرت دارند و شروع مي كنند به تملق و چاپلوسي، خيال كرد كه اينجا هم جاي تملق و چاپلوسي است، گفت: آقا شما ديگر چرا، ما بيچاره ها بايد اين حرف ها را بزنيم، شما الحمدللّه اين همه آثار خير از خودتان به جا گذاشتيد... . آقاي بروجردي در جواب گفت: چه مي گويي؟ «خَلِّصِ العَمَلَ فَاِنَّ النّاقِدَ بَصيرٌ بَصيرٌ؛ عمل را بايد خالص انجام داد، چراكه نقّادِ آگاهِ آگاه، اعمال را بررسي خواهد كرد».

شهيد مطهري درباره محاسبه نيز مي گويد:

يك دستور ديگري هست كه نام آن را محاسبه مي گذارند، چنان كه علي عليه السلام مي فرمايد: «حاسِبُوا اَنفُسَكُم قَبلَ اَن تُحاسَبُوا وَ زِنُوها قَبلَ اَن تُوزَنُوا؛ پيش از آنكه از شما ـ در قيامت ـ حساب بكشند، از خودتان حساب بكشيد و خودتان را اينجا وزن كنيد، قبل از آنكه شما را وزن كنند».

همچنين در روايت ديگر آمده است: «لَيسَ مِنّا مَن لَم يُحاسِبْ نَفسَهُ؛ هر كس كه هر شبانه روز يك بار به حساب خودش رسيدگي نكند، از ما نيست.» يكي از افتخارهاي دنياي اسلام در اخلاق، اين است كه به الهام از همين دستورها، كتاب هايي در زمينه «محاسبة النفس» نوشته شده است، مانند محاسبة النفس از سيدبن طاووس و محاسبة النفس از كفعمي

 پيام متن:

مراقبت انسان از كارهاي خويش و محاسبه او از نفس خود، از عوامل مهم تأثيرگذار بر تربيت و اصلاح انسان است